Хусусиятхои образи дуст дар ашъори Фарзона

Тимсоли дуст дар адабиёти точик нав набуда, хануз дар адабиёти мумтози форсй дар ашъори як идда сухансароёни номй чун Саной, Румй, Саъдй, Хофиз ва дигарон чой доштааст, Чунончи, Саной дар мадхи дуст мегўяд :
Рафтаст бари дуст, наёяд бари ман дил,
Донад, ки чу у як бути дамсоз наёбад.
Гаштаст дил огох, ки ман хеч намондам,
З-он боз наёяд, ки маро боз наёбад. 
Дили ориф дар бари дуст чо гирифтааст, зеро медонад, ки мисли у хамрозу дамсозе пайдо намешавад. Азбаски ориф аз худ гузашта, бо дуст пайвастааст, дили огахаш дигар ба ў барнамегардад. Маълум аст, ки сухан дар бораи дусти илохй меравад.
Дуст мавриди алокаи бештари ду газалсарои бузург – Саъдиву Хофиз низ карор доштааст. Дар ашъори Саъдй, ки эчодкори реалист хам хаст, ин образро ба маънихои мачозй ва хам хакикиашон метавон фахмид. Масалан, бо хавои ин дунё нафас кашидан ва пайваста бо маъшуки мачозй алокамандй доштанро ноадолатй ва номумкин дар баробари дусти илохй медонад. У ёри заминиро ном намебарад, танхо тахти ибораи «ду дуст» ба он ишора мекунад:
Розам аз парда бармало афтод,
Чанд шояд ба сабр пинхон шуд.
Саъдиё, тарки чон бибояд гуфт,
Ки ба як дил ду дуст натвон шуд. 
Ситоиши дуст бо бадеияти бештар дар ашъори Хофиз низ чой дорад. Кахрамони лирикии шоир ринди хароботй аст, дустро дар майхона чустучу мекунад, акси уро дар пиёла мебинад, яъне муродаш аз дуст хамин чо хосил мешавад:
Хез, то аз дари майхона кушода талабем,
Ба рахи дуст нишинему муроде талабем.
Зоди рохи харами васл надорем, магар
Ба гадой зи дари майкада доде талабем. 
Дар баъзе холатхо, ки сухани шоир панду насихатомез мегардад, дўст шахси заминй аст, аммо аксаран дўст хамон ёри илохист, ки дар майи маърифатй шинохта мешавад.
Бехуда баррасии хусусиятхои образи дуст дар адабиёти муосир дар намунаи эчодиёти Фарзона интихоб нашудааст, зеро дар адабиёти муосир махз дар ашъори шоира нисбатан зиёдтар ва бо хусусиятхои гуногун симои дустро мушохида кардан мумкин аст, ки дар баробари образхои ёр, сапеда, хуршед ва чанде дигар мухотаби доимй ва мавриди таваччухи бештар карор дорад.
Шоира нисбати мафхуми дуст ва дустй эхтироми баланд дорад ва онро дар газале «пайванди гулобй»-ву «лутфи худовандй» номидааст:
Эй дуст, муборак бод бигсастани ту аз ман,
Пайванди гулобиро бишкастани ту аз ман.
Дар айни шукуфтан мурд ин навгули пайвандй,
Дигар чй кунам уммед аз лутфи худовандй. 
Дар газал, ки хамеша хиссиёти пурсузу гудоз ифода шудааст, ин дафъа шикоят аз дуст садо медихад. Муаллиф дар шеърхояш пахлухои гуногуни характери дустро мекушояд: гох у дугонаест рахдур, ки як замон муттакову хамрозе будааст ва бо у шахси шоир аз фасли гузаштаи чавонй бо дарег сухан мегуяд; гохи дигар у шахсест ноумеду рухафтода, сахтгирихои зиндагй иродаи уро шикастаанд ва у «рухи чахонгир»- ашро ба бепарвоии мачбурй таслим кардааст. Дар ин маврид назари шоир ба дуст танкидй буда, шахси шоир фаъол мешавад ва дустро ба зиндагй хонда, аз у барои «шабзадагон» «киссаи мунир» мехоњад:
Дубора омадам, эй дуст! Ман хануз манам.
Аммо ту ту най.
Ту аз карохати чашми замон панох овардй
  ба огуши духтари раз…
Ту ба бепарвой рах бурдй…
Хандаи беморат
 хичоби фочиахои дили туст…
Адабиётшиноси намоёни точик Юсуф Акбаров доир ба хусусиятхои назми имрузаи точик чунин мегуяд: «Дар шеъри муосир як пайдархамию пайвастагй ва шиддати фикру хиссиёт мушохида мешавад, ки ин нишонаи хеле боло гирифтани хиссиёту хаячон, аклу заковати инсон, нишонаи ба хар ходисаю вокеаи хаёт хеле чукур ва павйваста диккат дода, ба хар рўйдоди олам ба таври худ бахо додани одамон, фикру андешаи муттасили онхо оид ба такдиру кисмати ояндаи инсоният ва умуман олами мавчудот аст.» 
Исботи ин андешахои мухаккикро метавонем дар намунаи шеърхои нави Фарзона хам, ки бештар мавзуъхои ичтимой – ахлокиро дар бар гирифтаанд, мушохида намоем, зеро махз боло рафатани эхсос, фикру андеша бар холи чамъият муносибати шоираро ба зиндагй муайян намуда, бар такомули образи дуст низ сабаб мешавад. Намунаи бехтарин дар ин мавзуъ шеъри сапеди «Фардо меояд» - аст, ки дар он масъалахои мухимтарини иљтимоиву ахлокии руз бо як таъбири «халокати тамаддуни пир» хулоса мешавад. Дар ин шеър симои дуст баръакси интизории мо фаъолу идеалй нест, балки мисли хамаи инсонхо метавонад кохилу ноумед бошад. Яъне шоира баробари дар баъзе шеърхо идеализатсия кардани образи дуст дар у як инсони мукаррариро мебинад.
Аммо дар хама холат дуст касест, ки дар хама чо уро бо бекарорй интизорй доранд ва хар гох сухан аз начобату некии у меравад, тасвирхо ранги равшан мегиранд:
Дар нигохаш садокати рушан,
Дар сукуташ тулуъи андеша,
Дар лабонаш табассуми шаффоф… 
Ин гуна тасвири чузъии образи дуст дар адабиёти мумтози мо хеле кам ба назар мерасад ва асосан дуст бо хусни зохирии дилбарона ва ахлоки хамида ситуда шудааст. Дар аглаби намунахое, ки дар боло оварда шуд, дуст як инсони заминй нишон дода шудааст. Аммо гохо ин тимсол ранги идеалй гирифта, як дарача хусусияти илохй хам касб намудааст. Масалан, дар шеъри «Булбуле дар кафаси синаи ман» бе он ки тархи чехраи дуст кашида шавад, бо гуфтани розхои ошикона ва андешахои маърифатй ба симои ин мухотаб обу ранги ирфонй зада мешавад, яъне шахсе тасвир карда мешавад бо камолоти маънавй, ё касе бо макому кудрат болотар аз инсони мукаррарй, - дусте, ки кахрамони лирикй ба кабули дили вай мешитобад. Ё худ дар шеъри «Бо номи азизи хак» дили шоир бо табиат пайванд меёбад, бо алафи салому алайк, навнихоли гелос, мурчаи густох, гахворачунбон ва хар чй содаву поку мастур аст. Гарази шоир бо ин роњ ба некии мутлак, яъне дуст, ки накши хузураш бар офаридањояш насб шудааст, восилу пайваст шудан аст:
Салом дуст! Ба зери шонаи чап чй нихон дорй?
Ин себи сурхро ба кучо тухфа мебарй?
Номи маро ракам зан
Ба номи худ, эй некуии мутлак.
Яъне 
 бо номи азизи хак. 
Хамин тарик, симои дуст чи дар холати заъф ва чи бар сари кудрат, махбуб аст ва дар ашъори эчодкори мазкур бо тамоми хусусиятхое, ки асосан ба инсон хос аст, падидор мешавад. Яъне дар мавриди тасвири масъалахои ичтимой- ахлокй образи дуст бештар тачассумгари симои як фарди заминй аст, аммо вакте ки шоира ормонгарой мекунад ва ба мухотаби худ сифатхои баланди хаёливу ормониашро нисбат медихад, дар ин хангом он ба худ чихатхои тоза касб намуда, рамзнок мегардад ва хусусияти илохй мегирад.
Дар адабиёти мумтоз образи дуст асосан дар гузориши мавзуъхои ошиконаву панду ахлокй дучор ояд, дар ашъори шоира баробари ин дар аксари холат дар заминаи баррасии мавзуъхои ичтимоиву ахлокй бо тасвири чузъиву гуногунпахлуи симои дуст ба назар мерасад ва чихати мухими тафовутй хамин чост. Бояд кайд намуд, ки ин усули наздикшавй ба халли масъалаи гузошташуда ва кушодани характери дуст услуби публисистиро дар шеър таквият дода, ба тарзи баён низ бетаъсир намондааст.
Умуман образи дуст дар адабиёти точик дар намунаи эчодиёти Фарзона аз хар чихат такомул ёфта, хамчун яке аз образхои марказй асосан бори ормонхои олии шоираро мекашад



--
-D